Zie hem de luizen uit zijn haar kammen in zijn badkamer: een eenzame man met een hoofd vol verbeelding onder die krioelende beestjes. Hij is een middelmatige leraar op een school in een buitenwijk van Boekarest, 'de droefgeestigste stad op aarde'. En hij is een van de meest vertederende, onhandige, slimme, fantasievolle, melancholische en ontroerende personages die ik ooit ben tegengekomen in de literatuur. Wie is deze man? Wie was dit bange, over­gevoelige kind? Een naam heeft hij niet, maar hij ontleent vele eigenschappen aan zijn bedenker, als een niet-bestaande afsplitsing, een overleden tweelingbroer van de Roemeense schrijver Mircea Cartarescu (66).

Na zijn diensttijd schrijft hij zijn eerste ­gedicht, 'niet zomaar een gedicht maar Het Gedicht', een uniek 'product van tien jaar ­literatuur lezen'. Als hij het trillend van de ­zenuwen voorleest krijgt hij geen bijval, zoals Cartarescu zelf toen hij in 1978 debuteerde, maar een koud schouderophalen. In tegenstelling tot de auteur is zijn hoofdpersoon dus géén schrijver geworden, waardoor hij juist 'de route naar de echte zin des levens' vond 'in de werkelijkheid van het heldere verstand, van de droom, van de herinnering, van de ­hallucinatie'. Hij kijkt met verbazing en een onvoorstelbare verbeeldingskracht rond in zijn kleine wereld waarin 'pijn een ander woord voor werkelijkheid' is, om die wereld onmetelijk groot te maken.

Solenoïde lezen is een achtbaan, en de ­roman is vergelijkbaar, maar met een over­dadiger stijl en woordkeus, met Het slot en De gedaanteverwisseling van Franz Kafka, die schrijven 'een volledige opening van lichaam en ziel' noemde. Dat is wat Cartarescu's afsplitsing ook nastreeft, door zichzelf en alles om hem heen vanaf de eerste bladzijde te beschrijven met alle zintuigen open en met een obsessieve opmerkingskracht. Als hij zijn bad vol laat lopen ziet hij hoe het water zich aan de wanden van de badkuip hecht als doorzichtige mieren die met elkaar versmelten, als 'geleiachtig saffier' tot rust komt en 'als een helder oog' naar hem kijkt. Zo tilt de schrijver de grauwe, alledaagse werkelijkheid voort­durend op tot een wereld vol kleuren, wonderlijke verschijningen en onbegrijpelijke wendingen.

Navelstreng

Intussen vertelt hij ook simpelweg zijn levensverhaal, de kinderjaren die hij doorbracht in een flat vanwaaruit hij altijd door het grote raam van zijn kamertje naar de stad tuurt en zich voorstelt wat er achter, onder en in de ­gebouwen afspeelt. Lezers die de trilogie ­ Orbitor lazen, in het Nederlands vertaald als De wetenden, herkennen het raam, maar hoe verankerd Solenoïde ook is in de verbeeldingswereld van Cartarescu, deze roman is los van de trilogie te lezen en minstens zo overdonderend.

Het eenkennige kind ondergaat allerlei medische handelingen, injecties in een polikliniek en pijnlijke ingrepen door een tandarts; de tandartsstoel neemt de proporties van een marteltuig aan. Zijn melktandjes, zijn vlechtjes - moeder voedde hem op als meisje - en het koordje uit zijn navel waarmee de ­navelstreng was afgebonden, omringen hem nog dagelijks als de artefacten van zijn jeugd, zijn herinneringen als 'nierstenen van mijn geest'. Vader en moeder waren niet zonder liefde, maar het kind voelde zich vervreemd, wat sterker wordt als hij naar de kostschool moet. Het lijkt sentimenteel als ik het zo opschrijf, maar Cartarescu is ook intellectueel en vooral in de hoofdstukken over de school humoristisch. Steeds neemt hij een andere collega onder de loep, vertelt zijn of haar ­levensverhaal, dromen, grillen, nukken en tics. Het levert een stoet aan wonderlijke personages op - allemaal doodgewone mensen die we dagelijks tegenkomen in een stadswijk. Een van zijn collega's neemt hem mee naar een sekte die protesteert tegen de Dood, in het schitterende Nederlands van Jan Willem Bos vertaald als 'de hekelaars' - een van zijn vele sublieme vondsten. De leerlingen, op een enkele na, zijn een amorfe groep 'witte ­gezichten' waar de hoofdpersoon bepaald bang voor is, en hoewel het schoolgebouw zeer overzichtelijk is, verdwaalt de leraar ­iedere dag weer, opent hij alle deuren, loopt hij tientallen trappen op en gangen door, en kan hij de kinderen niet uit elkaar houden: 'Ik ben de slechtste leraar die ooit heeft bestaan'.

Cartarescu verwerkt zijn eigen ervaringen als leraar tussen 1980 en 1989, jaren waarin de ­Securitate heerste en overal het portret van Ceausescu hing, een tijd waarin surrealistische taferelen aan de orde van de dag waren en de fantasie noodzakelijke ontsnappingskunst was.

Zweven boven bed

Zoals de tekst van Solenoïde grote diepte kent - geoefende lezers zullen tal van literaire verwijzingen aantreffen, ieder boek 'een gleuf waardoor ik in de hersenen van een mens kon kijken' - is ook het 'schipvormig huis' van de hoofdpersoon een labyrint om in te verdwalen. In de kelder is een solenoïde geplaatst, een magnetische spoel. Het maakt zijn huis tot een magische plek, waar hij met een druk op de knop kan zweven boven zijn bed. Handig voor seks met een collega van school voor wie hij uiteindelijk echte liefde opvat, en tijdens de slaap. In de duizenden ­kamers, zalen, gangen en doorgangen naar andere werkelijkheden dwaalt de leraar rond, droomt hij, en noteert alles in dit meesterlijke boek, van een schrijver die de hoge eer van de Nobelprijs wat mij betreft toekomt.

Vertaald door Jan Willem Bos, De Bezige Bij, 878 blz., 45 € (e-boek 14,99 €).

Verberg tekst

*****

Zeldzaam zijn de boeken die je anders naar de wereld doen kijken. Maar ‘Solenoïde’, het bijna duizend pagina’s tellende magnum opus van de Roemeense schrijver Mircea Cartarescu, dat nu voor het eerst in het Nederlands is vertaald, is zo’n boek. Een langgerekte koortsdroom die volgens de auteur ook zo geschreven is: in één woordenstroom, zonder vooraf bedacht plan. Een boek dat nooit meer dicht te klappen is, een doos van Pandora waaruit nog jarenlang zinnen zullen ontsnappen, beelden zullen opwellen en scènes zullen opspelen. De roman, die in 2015 in het Roemeens verscheen, wordt gepresenteerd als het dagboek van een uitgebluste leerkracht met een mislukte schrijfcar rière. De auteur toont zich ironisch bewust van zijn eigen imago: het boek opent met de naamloze protagonist die zijn eigen navel onderzoekt. Die protagonist is een alternatieve versie van de auteur zelf. Na een vernederend poëzieoptreden bergt hij zijn literaire ambities op. Zijn schrijfdromen worden door de kritische toeschouwers uit zijn lijf geplukt ‘zoals kinderen de poten van een vlieg uittrekken’. De tegenstelling met de succesvolle Cartarescu is groot. Hij wordt doorgaans gezien als één van de grootste Roemeense schrijvers aller tijden, zo niet de allergrootste. Zijn brede oeuvre overspant bijna een halve eeuw en talloze boeken, essays en dichtbundels, en in zijn thuisland won hij zowat elke prijs die er te winnen valt. Ook internationaal kende hij al flink wat succes, met sterke vertalingen (ook naar het Nederlands) die hem niet onterechte vergelijkingen opleverden met de monstres sacrés James Joyce en Marcel Proust. Naast een antiautobiografie is ‘Solenoïde’ een psychologisch portret van een getroebleerd man, iemand die ’s nachts zogenaamde ‘bezoekers’ als levensechte figuren in zijn kamer ziet verschijnen, terwijl hij als verlamd op bed ligt. Het is ook een hallucinatoire, danteske dodentocht langs Cartarescu’s eigen artistieke inspiraties, een roman vol andere dimensies, lovecraftiaans mysterie, bizarre sektes en absurde universa. Op het eerste gezicht lijkt het Boekarest van de jaren 80 een saaie, bouwvallige stad, maar de mensen en gebouwen, die de protagonist afdoet als doods, huisvesten tal van verborgen (en vaak surreële) rariteiten. Op een bepaald moment belandt het hoofdpersonage in een wereld bevolkt door mijten, waarin hij een soort Messiasfiguur wordt. Maar de verborgen werelden van Boekarest openbaren zich vooral aan de mensen die op één of andere manier ‘anders’ zijn: kinderen, Roma, de schoolconciërge, leden van een sekte die protesteert tegen de dood, en de verteller zelf, die zichzelf als een mislukkeling en outsider ziet. De boodschap is helder: kunst als medicijn tegen eenzaamheid, als schuiloord voor verschoppelingen. Een solenoïde is een spiraalvormige elektromagneet. In zijn gelijknamige roman toont Cartarescu dat het menselijke brein zelf zo’n magneet is. Dat het voortdurend associaties aantrekt en afstoot, gedachten boetseert uit het materiaal dat de buitenwereld aanlevert, herinneringen oproept en weer laat vervagen. Niet elke lezer zal de meanderende stijl kunnen behappen die dat oplevert. Zinnen zijn soms zozeer versierd dat je hele stukken moet herlezen, maar de meesterlijke vertaling van Jan-Willem Bos houdt het boek ook op die momenten recht. Wie zich weleens ergert aan de bescheidenheid en de ambitieloosheid van de hedendaagse literatuur, zal z’n literaire waakvlam bij de lectuur van ‘Solenoïde’ weer tot een knetterend vuur voelen oplaaien. Elke nieuwe gedachte haakt in op de vorige, alsof je met elke pagina dieper in een droom verzinkt. Voor lezers die zich op die stroom laten meevoeren, is dit een onvergetelijk boek. Een monumentaal, megalomaan werk dat zelf uit een andere wereld lijkt te komen.

Verberg tekst

Een monumentale (878 blz.) literaire roman over kunst en identiteit. In een melancholisch, meanderend dagboek schrijft een gefrustreerde Roemeense schrijver over zijn jeugd en adolescentie in een verwoeste, koude communistische stad, een gehallucineerde versie van Boekarest. Wanneer hij een oud huis in de vorm van een boot koopt, doet hij een merkwaardige ontdekking. In de kelder vindt hij een vreemde machine, een soort tandartsstoel uitgerust met een dashboard, die hem kan helpen het mysterie van het bestaan te ontrafelen. ’Solenoïde’ is in een talige stijl en met zwarte humor geschreven. Uitsluitend geschikt voor een literaire lezersgroep, met name voor liefhebbers van het werk van Pynchon, Borges en Kafka. Het boek werd vertaald door Jan Willem Bos, die voor zijn vertalingen eerder de Martinus Nijhoffprijs won. Mircea Cărtărescu (1956) is een Roemeense romanschrijver, dichter, schrijver van korte verhalen, literair criticus en essayist. Zijn werk werd in meer dan vijftien landen uitgegeven en won onder meer de Thomas-Mann-Preis en de Vilenica Prize. Verberg tekst